SERAT SULUK LINGLUNG: SUNAN KALI ANTUK PULUNG
(Tintingan Struktural-Filsafat)
Ah. Syahrul
Rahmat
12020114047/2012-B
S1
Pendhidhikan Basa lan Sastra Dhaerah, FBS Unesa
A.
Purwaka
Sastra yaiku ekspresi
kang tuwuh saka pangangen-angen sajrone mujudake panguripan kang luwih becik.
Penuangan ekspresi iki lumantar basa kang endah lan amba. Isi saka sastra
kadang tersurat kadang uga tersirat, karya sastra ora mung dinikmati nanging
uga dipahami lan dihayati, sastra asifat indah lan miguna. Pemahaman marang
sastra isa dumadi yen dilakoni sacara totalitas, pamaca kudu isa awor sajrone
semesta sastra.
Sacara objektif minangka
karya seni, karya sastra minangka karya kang mandiri kang duweni kabebasan
tartamtu. Lan karya sastra minangka hasil saka pamikire manungsa dikarepake isa
miguna tumrap manungsa liyane. Kang sabanjure dikarepake isa nuwuhake pamuji
tartamtu. Lan maneh minangka hasil cipta karya kang disusun dening manungsa,
karya sastra duweni paugeran marang bentuk ciptaane yaiku arupa tulis lan lisan
Minangka karya sastra
kang tuwuh saka pamikire manungsa lan miguna tumrap manungsa, sastra kang isine
ngenani seluk beluk panguripane manungsa, sastra ora isa uwal saka aspek
dominan kang dadi lelandhesan tuwuhe karya kasebut. Aspek-aspek dominan kasebut
kayata aspek religi, sosial, lan personal, katelu aspek kasebut raket
sesambungane karo hakikat kodrati manungsa.
Sajrone mahami karya
sastra kudu nggatekake kepriye karya kasebut gambarake panguripan lan sikap
pangriptane. Pemahaman karya sastra kudu nyakup pikiran, rasa, pemgalaman, ide
lan kapercayan pangripta, khususe tumrap mahami karya sastra pesisiran kang
raket marang kapitayan.
Sastra mujudake asiling cipta, rasa,
lan karsane manungsa. Teges ngenani sastra nganti dina iki ora bisa
dipesthekake endi kang bener lan
pener, gumantung saka endi punjering pamikir. Sajrone bukune Luxemburg (1989:5)
ana saperangan bab kang njlentrehake ngenani sastra. Sastra mujudake sawijining
karya, kreasi, dudu imitasi. Ing kene pangripta nyiptakake
jagading kang anyar, mbacutake sawijining proses pangriptaning alam, bisa uga
asipat nyampurnakake. Sastra ing kene utamane mujudake sawijining pametune
pangrasa kang asipat spontan.
Ngrembug sastra mligine sastra Jawa,
ora bisa uwal saka anane periodisasi kasusastran Jawa kang diperang dadi papat
yaiku sastran Jawa Kuna, sastran Jawa Madya, satran Jawa Anyar, lan sastran
Jawa Modern. Sastra Jawa anyar utawa klasik
tuwuh lan ngrembaka wiwit mlebune Islam lan runtuhe Majapahit (Suwarni, 2013:1).
Wujud reriptan sastrane akeh-akehe yaiku tembang macapat minangka metrum asli
Jawa. Salah sijine reriptan sastra ing jaman iki yaiku sastra suluk. Sastra
suluk yaiku sastra kang isine tasawuf
utawa mistik, yaiku dalan nuju bebener, nuju pengeran. Salah sijine yaiku Serat
Suluk Linglung. Serat suluk iki diripta dening Sunan Kalijaga. Serat iki
nyritakake lelakon uripe Sunan Malaya (Sunan Kalijaga) wiwit eguru marang Sunan
Bonang nganti arep menyang Mekah lan ketemu Nabi Khidir.
Adhedhasar andharan
ing ndhuwur, panliten iki bakal ngandharake salah sijine reriptan Jawa klasik
yaiku Serat Suluk Linglung. Kanthi metodhe dheskriptif kualitatif kang
ditindakake lumantar tintingan kapustakan, crita Sunan Malaya iku bakal
dionceki struktur wewangunan crita lan dijlentrehake isine mligine ngenani
nilai-nilai filsafati kang kinandhut sajrone crita serat suluk iku. Sumber
dhata naskah njupuk saka internet ing laman alang-alangkumitir.wordpress.com.
Sumber dhata njupuk saka kono amarga ing laman iku akeh naskah-naskah kang wis ditransliterasi lan naskah kang wis di-digitalisasi. Pangrembakane teknologi dirasa bisa didadekake sarana
kanggo sinau dening panulis. Pangajabe, panliten iki bisa migunani tumrap
pasinaon sastra Jawa mligine sastra Jawa klasik ngenani sastra suluk kang isine
bisa ditulad lan dilarasake ing panguripan sabendina.
Sadurunge
ngrembug lan njlentrehake ngenani nilai kang kinandhut sajrone Suluk Linglung,
panulis perlu ngandharake sawenehe lelandhesan teori kang
digunakake kanggo ngonceki lan nganalisis crita
ing Serat Suluk Linglung mengko.
- Sastra Jawa Klasik lan Sastra Suluk
Sastra Jawa kang
umure wis luwih saka sepuluh abad mesthi ngalami owah-owahan ngenani konsep
sastrane. Konsep sajrone sastra kakawin mesthi ora padha karo konsep sajrone
sastra kidung. Konsep tembang macapat uga mesthi beda karo konsep sastra
Jawa sadurunge. Beda-bedane konsep sajrone sastra Jawa iki ora liya amarga ana
owah-owahan cara uripe wong Jawa lan menehi pengaruh marang reriptan
sastra kang kasil diripta. Sastra
dianggep nduweni wilayahe dhewe lan beda karo apa-apa kang non-sastra. Sastra minangka asil kreativitas. Kreativitas iki kang nuwuhake yen sastra kuwi nduweni
wilayahe dhewe (Purnama, 2012:4).
Ngrembug
sastra mligine sastra Jawa, ora bisa uwal saka anane periodisasi kasusastran
Jawa kang diperang dadi papat yaiku sastran Jawa Kuna, sastran Jawa Madya,
satran Jawa Anyar, lan sastran Jawa Modern. Sastra Jawa anyar utawa klasik
tuwuh lan ngrembaka wiwit mlebune Islam lan runtuhe Majapahit (Suwarni, 2013:1,
delengen uga Poerbatjaraka, 1957:87).
Titikane
sastra Jawa klasik yaiku nggunake metrum nusantara yaiku awujud tembang lan
prosa. Tembange yaiku manut paugeran guru lagu lan guru swara kang awujud
tembang macapat, tembangtengahan, utawa tembang gedhe. Saliyane iku yaiku
nggunakake basa jawa gagrag anyar lan isine akeh kang kaprabawan Islam. Dene ruang lingkupe miturut Pigeaud (1967)
yaiku isine ngenani 1) agama lan kasusilan, 2) sejarah lan mitologi, 3)
susastra, lan 4) bunga rampai. Dene miturut Darusuprapta (tt), isine
digolongake kalebu 1) purana utawa tutur, 2) niti, 3) sasana, 4) sastra, 5)
wiracarita, lan 6) sejarah (sajrone Suwarni, 2015).
Sastra Jawa
Klasik kang isine ngenani agama
diarani Sastra Jawa Pesisir. Sastra Jawa Pesisir yaiku sawijine ekspresi sastra kang
asale saka bebrayan Jawa kang manggon
ing pesisir, mligine pesisir lor tanah Jawa (Purnama, 2011:22). Sastra Jawa
Pesisir kaprabawan agama Islam kang
disebarake dening para wali kang
sinebut wali sanga. Salah sijine titikane sastra pesisir iki yaiku anane sastra
suluk minangka prototip-e.
Miturut Hutomo
(1975:74), reriptan sastra jaman Islam igu umume mbeberake piwulang agama.
Ananging pangriptane ora ninggalake sarat endahe metrum tembang ing jaman iku.
Malah ana pamawas menawa metrum tembang macapat kang ana minangka reriptanane para wali. Metrum iku uga ana
sesambungane karo isi. Upamane tembang asmarandana minangka pralambang
panyembahan menyang Allah, lan sapiturute.
2.
Filsafat lan Sastra
Filsafat lan sastra nduweni
sesambungan kang padha. Filsafat isa ditegesi tresna marang kawicaksanan (the love of wisdom). Pamawas liya
ngandharake menawa filsafat yaiku sarana nuju kasampurnan, tegese yaiku ngudi
kawicaksanaan kanggo nggayuh kasampurnan kang nyata (Ciptoprawiro, 1986:14).
Dene sastra dhewe dumadi saka tembung cas
(panggulawenthah) lan tra (sarana/piranti). Kaya kang diandharake Teew (2013:20), tebung sastra saka
tembung basa Sansekerta, akar sas,
tembung kriya kang ateges ngulawenthah, menehi pituduh, ngarahake. Dene
Panambang tra nuduhake alat, piranti,
sarana. Saka rong andharan iku, sastra minangka sarana kanggo mulangake
kawicaksanane urip kang awujud
bebener. Sastra anggone medhar bebener utawa kawicaksanan iku nggunaake sarana
kang ora lumrah –bisa sinurat utawa sumirat—. Wedharan bebener iku awujud estetik, saintik, lan etik, tegese bebener kang diwedhar
ngandhut kaendahan, kawruh lan kabecikan kanggo
uripe manungsa.
Endraswara (2012:3) ngandharake
menawa filsafat lan sastra nduweni sesambungan kang padha. Kekarone padha-padha
ilmu, kekarone uga mulangake utawa ngupayakake kawicaksanane urip. Sinau sastra
yaiku nyinaoni kawicaksanane urip sacara estetis.
Dene filsafat yaiku ilmu kang gegayutan karo bebener sajrone uripe manungsa.
Mula nyinaoni ngenai filsafat lan sastra padha karo nyinaoni urip.
Filsafat kang kinandhut sajrone reriptan sastra diwedhar kanthi
cara kang ora lumrah. Mula anggone
maca (negesi) reriptan sastra mbutuhake pamikir kang jero kanthi landhepe pikir lan rasa pangrasa. Saengga
isen-isen filsafati sajrone reriptan kang
dulce et utile --Miturut Horarce, sastra asipat endah lan migunani. Kaya kang
diandharake Mangkunegara IV sajrone Wedatama pupuh Pangkur, “… sinawung
resmining kidung, sinuba sinukarta, mrih kretarta pakartining ngelmu luhung…”-- iku bisa dingreteni lan dianggo sajrone nggayuh bebener kang
nyata.
3.
Tintingan
Struktural
Lumantar panliten struktural, panliti ora gumantung
marang aspek liya sanjabane karya sastra (Endraswara, 2011:51). Tintingan Struktural ana minangka upaya kanggo
njangkepi sawijining panliten sastra kang asipat ekspresivisme (pametune watak lan pangrasane pangripta) lan historis. Panliten sruktural
diwawas luwih objektif (nengenake marang aspek intrinsik sawijining karya
satra) amarga amung adhedhasar karya sastra iku dhewe, kanthi ora anane
cawe-cawe saka unsur liya, sawijining karya sastra bakal disawang minangka
sawijining asil cipta estetis.
Miturut Abrams, metode
strukural yaiku upaya
nganalisis sawijining karya sastra kanthi cara kang objektif lan uwal saka bab-bab sanjabane
teks sawijining karya sastra. Sajroning analisis struktural, teks diwawas
minangka sawutuhing makna kang madeg dhewe kanthi cara otonom kanthi koherensi
intern (Nurgiyantoro, 2010:36). Kahanan iki disebabake anane sesambungan kang salaras
antarane bentuk lan isi (dikotomik). Analisis struktur sajrone dongeng
kang dikumpulake panulis kapunjer ing
babagan tema, paraga lan pamaragan, latar, lan nilai morale.
Unsur pamangun
sawijining karya sastra diperang dadi loro, yaiku unsur intrinsik (intrinsic)
lan unsur ekstrinsik (extrinsic). Unsur intrinsik yaiku unsur-unsur
kang mangun sawijining karya sastra iku dhewe (Nurgiyantoro, 2010:23). Unsur
kang mesthi bakal ditemokake nalika sawijining pawongan maca karya sastra.
Wujude unsur intrinsik yaiku tema, paraga, plot utawa alur, kelir, lan sudut
pandang. Ing ngisor iki bakal diandharake unsur-unsur intrinsik kang mangun
karya sastra.
a.
Tema
Sakabehe
karya fiksi nduweni utawa ngandhut tema. Miturut Stanton lan Kenny tema (theme)
yaiku makna kang kinandhut dening sawijining cerita (Nurgiyantoro,
2010:67). Tema ing sakabehing bab asipat mengikat ana lan orane
lelakon-konflik-kahanan tartamtu, kalebu sakabehing unsur intrinsik liyane,
amarga bab kasebut kudu nyengkuyung cetha apa orane tema kang bakal
diandharake. Tema didadekake dhasar pangrembakaning sawutuhing cerita, mula ing
kene tema asipat ngrasuk marang sawijining cerita. Mula, kanggo nemtokake tema
sawijining karya fiksi, tema kudu didudut saka sakabehing cerita kanthi
sawutuhe, dudu adhedhasar saperangan bab tartamtu saka cerita.
Staton
(2012:42-43) ngandharake menawa cara kang
paling afektif kanggo ngenali tema
yaiku lumantar nliti saben konflik kang
ana. Kekarone nduweni sesambungan kang
raket lan konflik utamane umume ngandhut
perkara kang migunani menawa
diruntut. Wujude tema arupa nile sajrone manungsa lan
kamanungsan, uga ngenani urip lan panguripan. Tema kasusun saka tema utama lan
tema-tema panyengkuyung. Miturut Nurgiyantoro (2010:83) tema bisa kaperang dadi loro, yaiku
tema mayor lan tema minor. Tema mayor yaiku makna pokok crita kang dadi gagasan dasar umum reriptan
iku. Tema mayor ora bisa digambarake kanthi langsung, bab iki kang njalari rada angel anggone
nemtokake tema pokok crita utawa tema mayor. Amarga crita iku gambarake
sawijine kedadeyan kang maneka warna,
makna sajrone crita bisa ngemu makna tambahan. Tema minor yaiku makna tambahan kang ana ing begeyan-bageyan tartamtu
sawijine crita. Akeh ora ne tema minor gumantung saka akeh ora ne makna
tambahan kang bisa ditafsirake saka
sawijine cerkak.
b.
Paraga
Paraga yaiku
wong kang ana sajroning karya fiksi kang
dening pamaca digambarake nduweni nile moral lan pakulinan tartamtu kang
kagambarake nalika guneman utawa tumindak (Abrams sajrone Nurgiyantoro,
2010:165). Senajan paraga sajroning cerita mujudake paraga fiksi, paraga iku
kudu urip kanthi cara kang wajar kaya manungsa kang nduweni pamikir lan
pangrasa. Paraga uga manggoni panggonan kang mathuk minangka media kanggo
nggambarake amanat, moral, utawa samubarang kang kanthi sengaja kepengin
ditujokake marang pamaca dening panulis. Sajrone karya fiksi, saliyane paraga
uga kerep anggone ditemokake tembung pamaragan yaiku
gegambaran kang cetha ngenani sawijining wong kang didhapuk sajroning cerita.
Mula saka iku, tembung pamaragan tegese luwih rowa tinimbang paraga. Pamaragan
ngandharake sapa paraga crita, kepriye wateke, lan kepriye gegambarane paraga
kasebut sajrone cerita saengga bisa menehi gegambaran kang cetha tumrap pamaca.
Pamaragan ing kene digunakake minangka sarana kanggo nggambarake sawijining
paraga.
c.
Plot
Plot mujudake unsur fiksi kang wigati.
Kenny ngandharake plot minangka lelakon-lelakon kang diwujudake sajrone cerita
kang ora asipat apa anane, amarga pangripta nyusun lelakon-lelakon iku
adhedhasar sebab-akibat (Nurgiyantoro,
2010:113).
Laras karo Kenny, Forster uga ngandharake
yen plot iku lelakon-lelakon cerita kang nduweni sesambungan kausalitas
(Nurgiyantoro, 2010:113). Abrams ngandharake yen plot sawijining karya sastra
mujudake struktur lelakon-lelakon, yaiku lelakon iku nduweni piguna kanggo nuju
sawijining efek emosional lan efek artistik tartamtu. Mula, senajan
andharan ngenani plot saka pamawas siji lan sijine ana bedane, nanging sakabehe
iku nduweni punjering pamawas kang padha, yaiku plot iku nduweni sesambungan
karo lelakon-lelakon kang ana sajroning cerita. Wujuding lelakon kang amung adhedhasar
urutan wektu durung bisa diarani plot. Supaya dadi plot, lelakon-lelakon iku
kudu diolah lan disisati kanthi cara kreatif. Saengga asile bisa mujudake karya
sastra kang apik lan narik kawigaten.
Adhedhasar urutan wektu, Nurgiyantoro (2010:153) merang plot utawa alur dadi loro, yaiku alur
lurus (progresif) lan alur balik (regresif). Sajrone alur lurus
prakara-prakara kang dumadi digambarake kanthi runtut utawa kronologis,
dene alur balik prakara kang dumadi digambarake kanthi ora runtut.
Anane plot ditemtokake dening telung
unsur, yaiku lelakon, konflik lan klimaks. Semana uga ngenani kualitas lan
drajading kawigaten sawijining karya fiksi. Cacahing cerita sajrone karya fiksi
akeh banget, nanging durung mesthi yen ngandhut konflik. Cacahing konflik uga
akeh, nanging amung konflik utama kang bisa diarani klimaks. Wellek &
Warren (2014:285) uga ngandharake yen
konflik yaiku samubarang kang asipat dramatik, luwih nengenake ing bab perang
antarane rong kakuwatan kang imbang lan nyiratake anane tumindak lan piwalekang tumindak.
d.
Kelir
Kelir (setting)
diarani uga landhesan kang tegese tumuju marang panggonan, wektu, lan
lingkungan sosial panggonan dumadine lelakon kang dicritakake (Abrams sajrone
Nurgiyantoro, 2007:216). Nurgiyantoro sajrone bukune uga merang kelir
adhedhasar unsur-unsur pokok, yaiku panggonan, wektu, lan sosial. Kelir
panggonan tumuju marang ing ngendi dumadine lelakon kang dicritakake sajrone
karya fiksi. Kelir wektu nduweni sesambungan karo “kapan” dumadine lelakon kang
dumadi sajrone karya fiksi. Kelir sosial tumuju marang bab-bab kang nduweni
sesambungan karo kahanan sosial masyarakat tartamtu ing panggonan kang
dicritakake sajrone karya fiksi. Katelune senajan nuduhake marang prakara kang
beda, nanging kasunyatane sumambungan lan padha-padha ngaribawani siji marang
liyane.
e.
Nilai Moral
Reriptan
sastra saliyane ngandhut nilai estetis,
uga ngandhut nilai etik lan saintik. Mula sajrone reriptan sastra
ditemokake sawijine nilai moral kag diwedhar pangripta sajrone reriptan fiksi
iku. Nilai moral sajrone reriptan fiksi umume minangka pandhangane pangripta
ngeneni nilai-nilai kabecikan sajrone urip lan panguripane manungsa.
Nurgiyantoro
(2010:321) ngandharake menawa reriptan sastra, fiksi, umume ngandhut nilai
moral kang sesambungan karo budi luhur
lan nilai uga norma kamanungsan. Sifat luhur iku asipat universal. Tegese
diyakini lan dipercaya dening manungsa sajagad. Miturut pamawase Nurgiyantoro
uga (2010:323-324), nilai moral sesambungan karo panguripane manungsa kang diperang dadi telu. Yaiku manungsa
karo dhiri pribadhine, manungsa karo sapadha, lan manungsa karo pengerane.
Jinise sesambungane manugsa iku isih bisa diperang maneh adhedhasar tumindak
lan sikepe.
B.
Andharan
Perangan iki isine
andharan saka Serat Suluk Linglung kang
dionceki nganggo teori struktural. Andharan luwih jangkepe kaya mangkene.
1. Gegambarane Serat
Suluk Linglung
Serat Suluk Linglung
yaiku salah sijine reriptan sastra gubahan kang
digubah dening Iman Anom, pujangga saka Surakarta. Dheweke isih turune kanjeng
Sunan Kalijaga. Panulise serat iki yaiku dina Senin Kliwon tanggal 1 taun Je 1806
C (1884 M). Suluk Linglung minangka saduran saka kitab Duryat, sawijie kitab
seratane Kanjeng Sunan Kalijaga kang
isine ngenani lelakone Sunan Kalijaga dhewe. Laras karo pethilan serat ing
ngisor iki.
Jumadilawwal puruning nulis, Isnen Kliwon tanggal ping
pisan, tahun Je mangsa
destone, nenggih sengkalanipun, Ngerasa sirna sarira ji, turunan saking kitab, Duryat
kang linusur, sampun kirang pangaksama, ingkang maca kitab niki sampun kenging,
kula den apuntena. (I/1)
Kapincut ingkang anulis, denira mirsa carita, duk kina
iku wartane, Jeng Suhunan Kalijaga, rikala mrih wekasan, anggeguru kang wus
luhur, anepi dhukuh ing Benang. (II/1)
Rong pethilan iku
nggambarake wektu panulisan kang
tinulis arupa sengkalan Ngrasa sirna sarira ji, saduran saka Kitab Duryat, lan
isine ngenani lelakone Kanjeng Sunan Kaljaga nalika meguru menyang Sunan Bonang
kanggo nggoleki hakekate urip (sangkan parane dumadi). Nama linglung dhewe
kapethik saka tembung kang ana ing
pupuh I, yaiku Dhandhanggula kang disebut nganti ping pitu. Kaya pethilan ing
ngisor iki.
Ling lang ling lung sinambi angabdi,…. (pada
3)
Ling lang ling lung anedheng Hyang Widhi,…. (pada 4)
Ling lang ling lung pan kendel pribadi,…. (pada 5)
Ling lang ling lung tan weruh ing isin,…. (pada 6)
ling lang ling lung angon paesan pribadi,…. (pada 6)
Ling lang ling lung tan olih,…. (pada
7)
Ling lang ling lung pan sang mendha luwih,…. (pada 8)
Serat
Suluk Linglung dumadi saka nem pupuh. Jlentrehan jangkepe kaya mankenene.
|
No.
|
Pupuh
|
Gunggunge Pada
|
Ringkesan Isi
|
|
1.
|
Dhandhanggula
|
8
|
Bramara ngisep sari: Sunan Kalijaga nduwe pepenginan luhur yaiku
nggolek sejatine ilmune para nabi lan waline Gusti Allah, kaya kumbeng nyesep
madu.
|
|
2.
|
Asmarandana
|
23
|
Kasmaran branta: Sunan Kalijaga meguru menyang Sunan Bonang lan oleh
pirang-pirang wejangan.
|
|
3.
|
Durma
|
22
|
Sunan Kalijaga didhawuhi tindak haji menyang Mekah lan ketemu Nabi
Khidir ing tengah samudra.
|
|
4.
|
Dhandhanggula
|
26
|
Nabi Khidir: Cecaturan antarane Syeh Malaya lan Nabi Khidir kang isine ngenani wejangan hidayatullah lan mati.
|
|
5.
|
Kinanthi
|
67
|
Wejangan Nabi Khidir marang Sunan Kalijaga ngenani ilmul yaqin, ma’rifatul yaqin, lan hidayat uga sipat kang pinuji.
|
|
6.
|
Dhandhanggula
|
49
|
Sunan Kalijaga diwejang Nabi Khidir
|
Tabel 1: Dhata ringkes Serat Suluk Linglung
Serat
Suluk Lingung iki uga ngandhut sandi asma. Sandi asma miturut Padmosoekotja
(tt:128) yaiku nama kang sinandi utawa sinamar, ora katuduhake kanthi cetha
nanging sinamar sajrone katrangan, lumrahe kang sinamun ing tembang. Sandi asma
ing kene yaiku namane pupuh sabanjure. Kaya pethilan ing ngisor iki.
… ingkang sampun dadi keramating Hyang Widhi, Mijil saking asmara. (I/8)
… tigang kepel mapan sampun, mundur kinarya bebalang. (II/23)
… wecana kang tanpa siring, nyata
ngandika, manis sang Nabi Khidir.
(III/22)
… ambengana angen-angen ingkang pesthi, sampuna nuwas ngantiya.
(IV/26)
… neng jero garba tur sembah, wuwuse lir madu gendhis. (V/67)
… Syeh Melaya pan nora pangling, yen iku penasaran, kang jati pang sampun, ratuning alam sedaya, kang nirmakken
mung alam ambiyak iki, ambiyak mrik gundanya. (VI/49)
Nem cuplikan ing ndhuwur nggamabarake
sandi asmane metrum tembang sabanjure. Pupuh sepisan dipungkasi tembung mijil
saking asmara, cetha lamun tembang sabanjure tembang asmarandana. Pupuh
kapindho ana tembung mundur, njelasake menawa pupuh sabanjure tembang durma.
Pupuh katelu ana tembung manis, tembung manis ing kene nggambarake wewatakane
gula kang manis. Pupuh kapapat ana
tembung ngantiya, tembang sabanjure metrume kinanthi. Pupuh kalima ana tembung
madu gendhis, nggambarake tembang sabanjure yaiku dhandhanggula. Pupuh
pungkasan ana tembung sampun lan nrima, nggambarake menawa serat iku wis entek
lan muga isa ditrima isine dening para pamaca.
2. Serat Suluk Linglung-Sunan
Kali Antuk Pulung: Ringkesan Crita
Serat Suluk Linglung nyritakake lelakone Syeh Malaya
(Sunan Kalijaga). Syeh Malaya meguru menyang Sunan Bonang lan didhawuhi tapa
nunggu wit Gurda suwene setaun, ora oleh ninggalake panggon. Sawise iku didhawuhi
maneh tapa ing pinggir kali suwene setaun tanpa turu lan mangan. Sawise iku uga
Syeh Malaya tapa kijang suwene uga setaun. Syeh Malaya rumangsa durung oleh
apa-apa amarga kakehan tapa.
Syeh Malaya banjur didhawuhi Sunan Bonang nindakake
haji menyang Mekah lan njupuk banyu zam-zam uga ngalap berkahe Kanjeng Nabi
SAW. Syeh Malaya nuhoni dhawuhe gurune banjur budhal menyang Mekah. Syeh Malaya
budhal, nanging ing pinggir segara dheweke bingung anggone nyebrang. Dheweke
banjur nyemplung menyang njero segara amarga niyate kang wis kenceng.
Saya nengah lan saya jero ing njero samudra, dheweke
ketemu karo wong kang mlaku anteng
ing ndhuwur segara. Wong kasebut yaiku Nabi Khidir. Syeh Malaya takon sawenehe
bab ngenani sangkan paraning dumadi, sejatine urip, sejatine pengeran, lan
sapiturute. Dheweke banjur didhawuhi dening Syeh Malaya mlebu menyang badane
Nabi Khidir liwat talingane. Syeh Malaya ragu-ragu, dheweke luwih gedhe badane,
ora mungkin mlebu menyang badane Nabi Khidir, apa maneh liwat talingane.
Swise mlebu
menyang badane Nabi Khidir liwat talingan kang
kiwa, Syeh Malaya matur mrnawa dheweke ndeleng samodra kang amba banget tanpa wates. Sawise ditakoni, dheweke matur maneh
menawa ndeleng jagad raya tanpa wates nanging kosong ora ngreti wetan kulon,
lor kidul, lan ngisor ndhuwur. Dheweke bingung. Sawise iku dadi padhang
jinglang lan ngreti werna ireng, abang, kuning, lan putih. Sawise iku Nabi
Khidir mejang menyang Syeh Malaya ngenani hakekate urip, sangkan paran, lan wejangan hidayatullah
lan mati. Saliyane iku uga antuk wejangan ngenani ilmul yaqin, ma’rifatul yaqin, lan hidayat uga sipat kang
pinuji. Kabeh wejanagn mau naganti jangkep wawasan lan kasadharane Syeh Malaya.
Syeh Malaya rumangsa ayem manggon ing padharane Nabi Khidir. Dheweke emoh
mbalik metu. Nabi Khidir ngelingake maneh kuwajiban kang udu diayahi sawise jangkep ilmu lair batne. Sawise metu, Syeh
Malaya pamit lan mbalik maneh menyang tanah Jawa kanthi rasa kang manteb lan bungah.
3. Struktur Crita Serat Suluk
Linglung
Sacara struktural, unsur pamangune crita (intrinsik)
kaperang dadi lima, yaiku tema, paraga, lakune crita, kelir, lan nilai kang kinandhut sajrone reriptan mau.
Unsur inrinsik Serat Suluk Linglung andharan luwih jangkepe kaya mangkene.
a. Tema
Aminuddin (2011:91) ngandharake menawa tema nduweni sesambungan antara makna
lan tujuwan reriptan prosa fiksi dening pangriptane. Mula kanggo ngereni tema,
pamaca kudu ngerteni insur pamangune carita, ndudut makna kang kinandhut, lan ngayutake karo tujuwan pangriptanane.
Tema sajrone serat iki yaiku semangat
nggolek ilmu. Tema mayor iku disengkuyung rong tema minor, yaiku kabeken lan kawicaksanan.
Andharane ana ing ngisor iki.
1)
Kabekten
Bekti neng kene
minangka panggambarane bektine murid marang guru kang digambarake paraga
Syeh Malaya marang Sunan Bonang lan Nabi Khidir. Kaya pethilan ing ngisor iki.
Pan anderu sumungkem angras pada, ngandika sang ayogi,
“jebeng wruhanira, yen sira nyuwun wikan, kang sifat hidayatullah,
mungga kajiya, mring Mekah marga suci.
Anbambila toya zam-zam mring Mekah, iya banyu kang
suci, sarta ngalap barkah, Kanjeng Nabi panutan, Syeh Malaya angabekti,
angaras pada, pamit sigra lumaris. (III/3-4)
Pethilan ing
ndhuwur nggambarake bektine Syeh Malaya menyang Sunan Bonang gurune. Dheweke
didhawuhi apa wae manut. Didhawuhi tapa setaun neng pinggir kali utawa
didhawuhi tapa ngidang kang suwene uga setaun dilakoni kabeh. Pethilan
ing ndhuwur nggambarake Syeh Malaya kang didhawuhi tindak haji menyang
Mekah supaya saya sampurna kabeh gegayuhane. Syeh Malaya sigra budhal nuhoni dhawuhe
gurune. Perangan iki nggambarake bektine murid marang guru.
2)
Kawicaksanan
Crita iki nyritakake kawicaksanane sang guru marang muride. Kaya petikan ing ngisor
iki.
Den becik gama nireki,
agama pan tata krama, krama –kramate Hyang Manon,
yen sira panata syarak, sareh
iman hidayat, hidayat iku Hyang Agung,
agung ing ngrahanira. (II/6)
Sunan Benang ngandika ris,
yen sira amrih wekasan, matenana ing ragane,
sinauwa pejah sira, mumpung ta meksih gesang, anyepiya mring wanagung, aja nganti kamanungsan. (II/15)
Kanjeng Nabi Khidir
ngandika ris, aja lumaku andeduluwa, …. (IV/8)
Telung pethilan ing ndhuwur nggambarake kawicaksanan kang ana sajrone serat iki. Kawicaksanan
iki digambarake lumantar paraga Sunan Bonang lan Nabi Khidir. Kekarone minangka
gurune Syeh Malaya. Guru neng kene minangka guru kang wicaksana lan nuntun sang murid anggone nggoleki sejatine
urip.
b. Paraga lan pamaragan
Paraga lan pamaragan sajrone Serat Suluk Linglung iki mung ana telu, yaiku Syeh
Malaya, Sunan Bonang, lan Nabi Khidir. Dene pamargane kaya mangkene.
1)
Syeh Malaya
Syeh Malaya (Sunan
Kalijaga) minangka paraga murid kang
kepengin nggoleki sejatine urip lan kepengin antuk ilmune para nabi lan wali.
Dheweke banjur meguru menyang Sunan Bonang. Kaya pethilan ing ngisor iki.
Ling lang ling lung pan sang
mendha luwih, buda teja tequde sarira, upamakken ing sanise, wonten sujalma
luhung, putra Tuban Rahaden Syahid, duk sepuh nama Sunan, Kalijaga sampun,
langkung sinihan Hyang Sukma, ingkang sampun dadi keramating Hyang Widhi, Mijil
saking asmara. (I/8)
Digambarake cekak
ing wiwitane serat, Syeh Malaya sadurunge yaiku wong kang seneng maling lan ngrampok, nanging tujuwane kanggo kabecikan.
Dheweke putrane Adipati Tuban, jeneng asline Raden Syahid. Miturut Rahimsyah
(tt:100-101), Sunan Kalijaga jeneng asline Raden Said putra Adipati Tuban yaiku
Tumenggung Wilwatikta. Minangka pamudha kang
tansah prihatin nyawang kahanan sosial, dheweke ora trima menawa kawula ditarik
pajek kang ngluwihi saka watese.
Dheweke banjur brontak lan ngganti jenenge dadi Berandhal Lokajaya.
Syeh Malaya ing
crita iki digambarake minangka wong kang
bekti marang gurune. Saliyane iku Syeh Malaya uga minangka wong kang sengkut anggone nggolek ilmu.
Dheweke lila nglakoni apa wae kang
didhawuhake dening gurune Bekti lan semangat iku andharane kaya kang wis
dijlentrehake ing perangan tema ing ndhuwur.
Saliyane
sipat-sipat iku, Syeh Malaya uga kalebu wong kang sopan, ngasorake dirine lan rumangsa durung isa apa-apa. Kaya
pethilan ingngisor iki.
Atur sembah pukulun nuwun jinatenan,pun patik nuwun
asih, ulun inggih datan, wruh puruhiteng badan, sasat satoning wanadri,
tan mantramantra, waspadeng badan suci.
Lang lung mudha punggung cinacad ing jagad,
keksi-keksi ning bumi, engganing curiga, ulun tanpa warangka, wecana kang
tanpa siring, nyata ngandika, manis sang Nabi Khidir. (III/21-22)
Pethikan ing ndhuwur nggambarake menawa Syeh Malaya rumangsa dheweke ora
ana bedane kaya kewan ing alas. Dheweke uga rumangsa bodho lan wong kang paling cacad ing jagad, kaya keris
tanpa warangka. Ora nduwe aji. Pethilan iku nggambarake andhap asore Syeh
Malaka sangarepe gurune Nabi Khidir.
2)
Sunan Bonang
Sunan Bonang yaiku
sang guru kang nuntun lakune Syeh Malaya. Pamaragane yaiku wicaksana. Kaya
cuplikan ing ngisor iki.
Sunan Benang ngandika ris, yen sira amrih wekasan, matenana ing ragane, sinauwa pejah sira, mumpung ta
meksih gesang, anyepiya mring wanagung,
aja nganti kamanungsan. (II/15)
Sunan
Bonang ngendikan aris kanthi wicaksana marang muride. Pangandikane iku isine
tuntunan marang sang murid. Upamane kaya pethilan iku nuntun ngenani piwulang
supaya mateni napsune.
Saliyane
iku minangka manungsa kang ora luput saka salah, Sunan Bonang uga digambarake
minangka wong kang ora sabar lan nate
duka marang muride. Kaya cupikan ing ngisor iki.
Bramantya Sang Maha Yekti, sasumbar sajroning nala,
Wali waddat mbuh gawene, mejanani sira kidang, nguni sun nyekel barat,
kang luwih lembut tan mrucut, kang agal teka agagal.
Yen luputa pisan iki, luhung aja dadi jalma, tan patut
mung dadi sato, kurda muntap Sunan Benang, pan sarwi nyipta sega, tigang
kepel mapan sampun, mundur kinarya bebalang. (II/22-23)
Pethilan iku
nggambarake Sunan Bonang kang duka
marang muride amarga muride diparani menyang alas nanging malah mlayu. Syeh
Malaya lagi napa kidang, yen kidang ngreti manungsa banjur mlayu. Semono uga Syeh
Malaya nalika ngidang. Sunan Bonang kang
arep nyambangi maah ora isa. Dheweke banjur nesu sesumbar lan ngantem si kidang
supaya mandheg.
3)
Nabi Khidir
Nabi Khidir uga
digambarake kayadene Sunan Bonang. Nabi Khidir minangka paraga kang
wicaksana lan sabar anggone mulang muruk marang Syeh Malaya. Kaya pethilan iki.
Kanjeng Nabi Khidir ngandika ris, aja lumaku
andeduluwa, …. (IV/8)Nabi Khidir
minangka sang guru sejati kang mulangake sawenehe ilmu marang Syeh Malaya ing
tengahe samodra. Nabi Khidir uga kang ndhawuhi Syeh Malaya mlebu menyang
badane, manunggal nyawiji.
c. Alur
Lakone
crita yaiku proses oncating saka kahanan siji
menyang kahanan liyane (Luxemburg, 1989:150). Alur serat Suluk Linglung iki yaiku alur maju. Kayadene ing perangan
ringkesan crita ing ndhuwur. Alure crita iki ana gandheng cenenge karo
kedadeyan, kelir, lan pamaragane paraga. Kayadene pamawas struktural, kabeh
unsur pamangune nduweni sesambungan antarane siji lan liyane.
Alur
maju iku kagambare saben pupuhe, runtut wiwit purwa, madya, nganti wasanane
crita. Sacara ringkes lakune alure kaya mangkene.
1) Syeh Malaya meguru marang Sunan Bonang.
2) Syeh Malaya nunggoni wit Gurda suwene setaun.
3) Syeh Malaya tapa ngidang ing alas, ora oleh weruh
manungsa.
4) Syeh Malaya tapa ing pinggir kali suwene setaun ora
turu lan mangan.
5) Syeh Malaya didhawuhi menyang Mekah, ngombe banyu
zam-zam lan ngalap berkahe kanjeng Nabi.
6)
Syeh Malaya budhal
menyang Mekah, neng pinggir segara bingung arep nyabrang, banjur njegur segara.
7)
Ing tengah Segara
Syeh Malaya ketemu Nabi Khidir lan oleh wejangan ngenani wejangan hidayatullah lan mati.
8)
Syeh Malaya
didhawuhi mlebu badane Nabi Khidir liwat talingane lan ngreti jagat gumelar,
sawenehe werna lan jarwane, uga antuk wejangan bab ilmul yaqin, ma’rifatul yaqin, lan hidayat uga sipat kang
pinuji.
9)
Syeh Malaya metu
saka badane Nabi Khidir lan saya manteb iman lan ilmune.
10) Syeh Malaya bali menyang tanah Jawa kanthi ati kang manteb lan bungah.
d. Kelir
Kelir kaperang dadi
telu, yaiku papan, wektu, lan swasana. Papan kang kagambarake sajrone serat iki yaiku aneng alas, ing pinggir
kali, ing dalan, ing pinggir segara, ing segara, lan ing wetenge Nabi Khidir.
Kaya pethilan ing ngisor iki.
… anepi dhukuh ing Benang.
Wonten satengah wanadri, gennya ingkang gurda-gurda,
pan sawarsa ing lamine, anulya kinen ngaluwat, pinendhem mandyeng wana,…
Anulya kinen
angalih, pitekur ing kali jaga, …
(II/1, 3, lan 4)
Nrajang wana munggah gunung mudhun jurang, iring-iring
pan mlipir, jurang sengkan nrajang, wauta lampahira, prapteng pinggir
pasisir, puter driya, pakewuh marga neki.
Ning pangkalan samodra langkung adohnya, angelangut
kaeksi, dyan jetung kewala, aneng pinggir samodra, wonten ingkang winarni,
sang Pajuningrat, praptane sang Kaswasih. (III/6-7)
Pethilan ing ndhuwur
nggambarake panggon utawa kelir papan kang
ana sesambungane karo lelakune para paragane. Kelir panggon iku nggambarake
panggon saben kedadeyan lakune critane. Kelir papan ana sesambungane karo wektu
dumadine prakara saben perangan critane. Ing serat iki ora digambarake wektu
sacara rinci, mung digambarake mangsa kedadeyan kang lumaku. Upamane setaun. Kaya pethilan ing ngisor iki.
Nyata wus jangkep sawarsi, Syeh Malaya tinilikan, pinanggih pitekur bae, Jeng Sunan Benang ngandika, Eh
Jebeng luwarana, jenenge wali sireku,
panutup panatagama. (II/5)
Cuplikan ing
ndhuwur nggambarake wektu mangsane Syeh Malaya kang wis njangkepi tapane suwene
setaun kaya kang wis didhawuhake gurune sadurunge. Dene kelir swasana kang
agambarake ing serat iki yaiku senenge Syeh Malaya nalika wis kasembadan kabeh
pangajabe. Swasana liyane yaiku ayem tentrem, yaiku nalika Syeh Malaya aneng
jero badane Nabi Khidir. Kaya pethilan ing ngisor iki.
Yeng mekaten kula mboten mijil, sampun eca ning ngriki kewala, mboten wonten sengsarane, tan niyat
mangan turu, mboten arip mboten angelih,
mboten rasa kangelan, tan ngeres tan linu, amung nikmat lan munfangat, Nabi Khidir lingira iku tan
keni, yen nora lan antaka. (VI/1)
Pethilan ing
ndhuwur nggambarake Syeh Malaya kang
ora gelem metu saka badane Nabi Khidir amarga wis rumangsa ayem tentrem manggon
ing alam kono. Kabeh nikmat lan sangsarane ing alam donya kalah kabeh karo
kahanan kang lagi dirasakake ing alam
katentreman iku. Mula dheweke rumangsa ayem tentrem ora gelem metu saka kono.
4
Nilai
kang Kinandhut sajrone Serat Suluk Linglung
Nilai kang
kinandhut sajrone Serat Suluk Linglung iki isa diperang dadi loro, yaiku
nilai moral lan nilai filsafati. Jlentrehan luwih jangkepe kaya mangkene.
a.
Nilai Moral
Nilai moral kang
kinandhut ing kene umume kaperang dadi telu yaiku bekti marang guru, nduwe
gegayuhan kang dhuwur, lan semangat
nggolek ilmu. Jlentrehan jangkepe kaua mangkene.
1) Ngabekti marang guru
Minangka murid kudu bekti marang guru. Apa kang didhawuhake guru kang apik surasane kudu dilakoni. Guru
minangka wong kang nuntun. Mula
anggone nuntun mesthi ngarahake kang
apik. Syeh Malaya minangka murid digambarake wong kang urmat lan ngajeni gurune. Pethilan lan jlentrehane kaya ing
perangan tema ing ndhuwur.
2) Gegayuhan luhur
Syeh
Malaya digambarake nduweni gegayuhan kang luhur. Gegayuhan iku yaiku kepengin
ngreti hakekate urip lan kepengin nduweni ilmune para nabi lan para wali.
Gegayuhan kang kaya mangkono iku njalari Syeh Malaya gelem nglakoni apa wae
supaya kasembadan apa kang diseja.
Pethilane uga wis kaandharake ing perangan ndhuwur.
3) Semangat nggolek ilmu
Gegayuhan kang
dhuwur kudu laras karo tumindak utawa usaha kang
dilakoni. Syeh Malaya anggone nduweni gegayuhan luhur iku imbang karo apa kang
dilakoni. Salah sijine yaiku semangat nggolek ilmu. Kaya pethilan ing ngisor
iki.
Sang Pandita wus lajeng hing lampahira, mring Benang
dhepok sepi, nyata kawuwusa, lampahe Syeh Malaya, kang arsa amunggah
kaji, dhateng hing Mekah, lampahnya murang margi.
Nrajang wana munggah gunung mudhun jurang, iring-iring
pan mlipir, jurang sengkan nrajang, wauta lampahira, prapteng pinggir
pasisir, puter driya, pakewuh marga neki.
Ning pangkalan samodra langkung adohnya, angelangut
kaeksi, dyan jetung kewala, aneng pinggir samodra, wonten ingkang winarni,
sang Pajuningrat, praptane sang Kaswasih. (III/5-7)
Telung pethilan iku nggambarake Syeh Malaya kang lila nrajang alas munggah gunung
lan ngliwati jurang-jurang. Saliyane iku dheweke nganti njegur aneng lumbane
bebanyu yaiku ing samudra kanggo nuhoni dhawuhe gurune lunga menyang Mekah.
Semangat kang kaya mangkono ndadekake
pangajab lan gegayuhane Syeh Malaya kasembadan, yaiku nalika ing tengah samudra
banjur ketemu Nabi Khidir lan diwejang maneka warna kawruh lan ilmu.
b.
Nilai Filsafat
Nilai filsafat ing Serat Suluk Linglung iki padha karo
nilai filsafat kang ana ing crita Derwis lan crita Dewa Ruci. Bebrayan Jawa
pancen nduweni filsafat kang
adiluhung lan beda karo filsafat kang
ana ing bangsa kulon. Miturut Ciptoprawiro (1986:74), filsafat bangsa kulon
nggoleki dhasar wiwit anane samubarang ing jagad gumelar nggunakake pamikir,
panalaran utawa rasio. Dene filsafat
Jawa ancase ngudi kasampurnan kanthi cara nggunakake cipta, rasa, lan karsa
sajrone nggoleki bebener utawa kasampurnan iku. Kang diudi sajrone filsafat Jawa sacara metafisika yaiku wisian anane Dat, wedharan wahanane Dat, lan
gelaran kahanane Dat. Saliyane iku uga ngenani sangkan parane dumadi lan
manunggale kawula Gusti.
Crita lelakone Syeh Malaya sajrone Serat Sulik
Linglung ngandhut filosofi kang pada kayadene crita Dewaruci lan crita Derwis.
Filsafat ing kene yaiku “filsafat mistika” kang
isa dijipuk ora saka nalare pikir, nanging saka nggoleki sejani bebener
lumantar cipta, rasa, lan karsa (inner
experience) lumantar samadi, tafakkur
(meditation). Cara kang kaya
mangkono njalari titah oleh kawruh batin
utawa kawruh dhasar (experiential
knowledge). Kawruh iki digambarake lumantar lelakone Syeh Malaya anggone nggolek
ngelmu tapa suwe, munggah mdhun gunun lan mlebu metu alas, wekasane njegur
samudra lan ketemu sang guru sejati, yaiku Nabi Khidir. Kagambar ing kenen
sawijine proses transendental lan transendensi saka kasadharan ego utawa panca driya nuju kasadharan
pribadi (Self conscionsness) lan
wekasane tekan kasadharan ilahi utawa lam semesta (Driver or Cosmic consciousness). Utawa sacara sufistik yaiku saka
sareat kang dilakoni lumantar tarekat, ndadekake nemu bebener sejati yaiku
hakekat, saengga manjing makrifat, manunggal nyawiji karo Gusti.
Saliyane iku uga ana nilai filsafati liyane kang luwih katon kagabarake sajrone
serat Suluk Linglung, yaiku:
1) Manunggaling kawula Gusti
Konsep manunggaling kawula Gusti yaiku sawijine
lelakon kang isa digayuh kanthi rong cara, yaiku wahsatus syuhud lan wahdatul
wujud. Tegese kita bisa manunggal sacara paseksen utawa sacara wujud.
Manunggale kawula lan Gusti ora bakal dialami menawa kawula mau ora gelem
ngupaya kanthi tumemen. Manunggal kudu bersih lan suci jiwa ragane. Sacara
sufistik, nuju pengeran dilakoni liwat sareat sing dilakoni lumantar tarekat.
Kanthi tumemen sabanjure bakal nemu hakekat lan manjing makrifate. Menawa wis
manjing makrifat, sawijine kawula bisa manunggal karo Gustine, tegese isa
marisi lan nglakoni sipat-sipat ilahiyah, utawa mungguhe wong Jawa diarani
berbudi bawa laksana.
Muryanto (2012:167) ngandharake menawa manunsa anggone
nuju drajad makrifat bakal ngliwati dalan sing ora gampang. Tegese dalan
munggah maqom sacara spiritual ora gampang lan dawa mangsane.
Dalan iku yaiku dalan aksetis (tapa)
sing tekun, ajeg, tumemen, lan ikhlas saengga badane sacara lair batin dadi
suci. Sajrone Serat Suluk Linglung ana pethilan kaya mangkene.
Lahgita mara Syeh Melaya aglis, amanjinga guwa
garbaning wang, Syeh Melaya kaget tyase, Dadya metu gumuyu, Pan angguguk
turira aris, saking pundi marganya, kawula geng luhur, antawis mangsa
sedhenga, saking pundhi marganing gen kula manjing, dening buntet kewala.
Nabi Khidir angandika ris, gedhe endhi sira lawan
jagad, kabeh iki sak isine, alas samudra gunung, nora sesak ing garba
mami, tan sesak lumebewa, ing jro garba ningsun, Syeh Melaya duk miarsa,
langkung ajrih kumel sandika tur neki, ningleng ma’bitingrat.
Iki dalan talingan iki, Syeh Melaya manjing
sigra-sigra, wus prapta jero garbane, andalu samudra gung, tanpa tepi
nglangut lumaris, liyep adoh katingal, Nabi Khidir nguwuh, eh apa katon
ing sira, dyan umatur Syeh Melaya inggih tebih, tan wonten kang katingal.
(IV/3-5)
Syeh Malaya sadurunge saka kene diprentahake gurune
Sunan Bonang supaya tapa njaga wit, tapa ing pinggir kal, lan tapa ngidang.
Tapa-tapa iku minangka sarana nyucekake diri. Kudu bisa mati sajrone urip,
nyembah manengkung menyang Gstine. Sawise iku budhal haji menyang mekah lan
nyebrang segara. Perangan iki minangka perangan sareat tarekat. Sareate Syeh
Malaya kudu bisa nglakoni dhawuhe gurune, lan tarekate lumantar tetapa lan
mlaku nuju Mekah. Sawise iku dheweke ketemu Nabi Khidir kan didhawuhi mlebu
menyang badane liwat talingan, kaya pethilan ing ndhuwur. Ing njero badane
sawise nyawiji dheweke ngreti apa wae kalebu jagad gumelar kanthi pralambang
arah lan werna (IV/3, 5, 8, 12-14).
Ketemu lan manunggale Syeh Malaya klawan Nabi Khidir
minangka panggambaran hakekat lan makrifat. Syeh Malaya ngreti hakekate urip,
sangkan parane dumadi. Saka ngendi asale urip, nalika urip kudu lapo, lan
sawise mati menyang endi parane kanthi pralambang tegese alip (III/17, 21, 22;
V/18-20). Ing kono sawise oleh wejangan lan ilmu sing maneka werna, Syeh Malaya
isa nemokake urip sajrone mati. Yaiku nemokake katentreman sejati. Kaya
pethilan ing ngisor iki.
Syeh Melaya trang
tyasipun, miyarsa weling ngireki, ing guru Syeh Mahyuningrat, pan remen tan purun
mijil, …. (V/67)
Rasa tentrem nalika nyawijine kawula lan Gusti iku
njalari kawula krasan lan ayem. Kaya Syeh Malaya sing ora gelem metu saka
badane Nabi Khidir. Dheweke emoh metu ing alam donya merga ing alam donya
dheweke tansah susah ngadhepi kahanane donya. Panggambaran manunggale kawula
lan Gusti ing serat iki uga kaya kang dialami dening Werkudara-Dewaruci, lan
Derwis-kembarane.
2) Mati sajrone urip, urip sajrone mati
Mati sajrone urip urip sajrone mati yaiku kudu isa
mapanake awak. Miturut Hariwijaya (2013:107), unen-unen iku minangka
piwulang kanggo ngreteni lan maknani
mati nalika urip, senajan badan wadag wis mati, ruhe manngsa isih urip langgeng
ing alam kalanggengan. Gambaran unen-unen lan jarwane ing serat iki kaya
mangkenen pethilane.
Sunan Benang ngandika ris, yen sira amrih
wekasan, matenana ing ragane,
sinauwa pejah sira, mumpung ta meksih gesang, anyepiya mring wanagung, aja nganti kamanungsan. (II/15)
Liring mati sajroning ngahurip, iya urip
sajroning pejah, urip bae selawase,
kang mati nepsu iku, badan dhohir ingkang nglakoni, katampan badan kang nyata, pamore
sawujud, pagene ngrasa matiya, Syeh
Melaya den padhang sira nampani, wahyu prapta nugraha. (VI/15)
Saka pethilan ing
ndhuwur, Sunan Bonang negesi mati sajrone urip yaiku kanthi cara tetapa ing
alas lan ngedohi manungsa. Tegese yaiku kanthi cara dzikir lan eling supaya
tansah cedhak karo pengeran, ngedohi manungsa tegese ngedohi donya. Tegese
tetapa samadi ing kene yaiku “Mangsah semadi maladi ening, sidakep saluku
tunggal, nutupi babahan hawa sanga, mandeng pucuking grana, ngekes pancadriya.
Sakawan kang arsa binengkas, sajuga kang sinidikara, kinarya nut laksitaning
brata.”
Dene Nabi Khidir ing pupuh VI njarwani mati
sajrone urip yaiku kanthi nggurangi lan ngempet napsu pepenginan donya lan
nafsu kang nganteni awak kang awujud
hawa sanga, yaiku mripat loro, kuping loro, bolongan irung loro, lambe, lan
bolongan ngisor loro. Cegah dhahar lawan guling, manembah manungkung marang
pengeran.
3) Urip kaya wayang
Manungsa urip ing donya minangka titahe Pengeran,
padha karo wayang. Sang Maha Dhalange yaiku sing nanggap. Pralambang iku
digambarake sajrone Serat Suluk Linglung dening Nabi Khidir kaya pethilan ing ngisor
iki.
Aja kaya mengkono ngahurip, dipun kadi wayang, kiudang
aneng enggone, blincongipun, ngibarate panggungireki, damare ditya
wulan, kelir alam suwung, ingkang nengga cipta keboh bumi tetepe
adege ringgit, sinangga maring nanggap.
Kang ananggap aneng dalem puri, datan den usik olah
sakersa, Hyang Premana dhedhalange, wayang pengadekipun, ana ngalor
ngidul tuwin, yeku ngulon lan wetan, sliring solahipun, pinolahaken ing
dhalang, yen lumaku linakokken kabeh iki, linabehken hing dhalang.
Pangucape ngucapaken ugi, yen kumecap ilate,
anutur-nuturake, sakarsa karsanipun, kang anonton tinoleh sami, tinonaken
ing dhalang, kang ananggapiku, sajege mangsa weruha, tanpa rupa kang
ananggap neng jro puri, tanpa werna Hyang Sukma.
Hyang premana denira angringgit, ngucapaken hing
sarira nira, tanpa awas sesamane, wimbuh pan ora tumut, hing sarira
upamaneki, kang miyak munggeng pohan, geni munggeng kayu, anderpi tan
katedah, angelir pintaka ing kayu panggerit, landhesan sami wreksa.
(VI/34-37)
Urip
iku ing donya iku kayadenene pagelaran wayang. Kelire minangka panggambaran
donya, blenconge minangka pralambang panuripan, debog minangka pralambang bumi,
wayang minangka simbole manungsa, sing nanggap minangka pralambange pengeran.
Urip ing donya gumantung kerane Pengeran, susah utawa seneng kudu lila lan
legawa merga kabeh wis dadi pesthine pengeran.
C. Dudutan
Reriptan sastra saliyane ngandhut nilai estetik, uga ngandhut nilai
etik lan saintik. Serat Suluk Linglung iki kalebu sastra Jawa Pesisir. Isine
ngenani lelakone Syeh Malaya (Sunan Kalijaga) sing meguru menyang Sunan Bonang
lan Nabi Khidir. Crita sajrone serat iki kayadene Serat Dewaruci lan Ceita
Derwis, yaiku ngenani wong sing kepengin antuk ilmu kasampurnan. Ing kono
digambarake anane ilmu sangkan paran lan manunggale kawula Gusti.
Panliten iki isih durung sampurna, mula diajab ana sing bisa
nyampurnakake mligine nyundhukake saben struktur pamangune. Muga panliten sing
sarwa cekak lan winates iki bisa migunani tumrap kita kabeh mligine anggone
nyinaoni lan ngleluri sastra Jawa. Kanggo para pamaos diajab bisa menehi
panyaruwe kang asipat konstruktif kanggo luwih sampurnane panliten iki.
KAPUSTAKAN
Aminuddin,
2011. Pengantar Apresiasi Karya Sastra. Bandung:
Sinar Baru Algensindo.
Ciptoprawiro, Abdullah. 1986. Filsafat Jawa. Jakarta: Balai Pustaka.
Endraswara,
Suwardi. 2011. Metodologi Penelitian
Sastra: Epistemologi, Model, Teori, dan Aplikasi. Yogyakarta: Caps.
. 2012. Filsafat
Sastra: Hakikat, Metodologi, dan Teori. Yogyakarta: Layar Kata.
Hariwijaya, M. 2013. Semiotika
Jawa: Kajian Makna Falsafah Tradisi. Yogyakarta: Paradigma
Hutomo, Suripan Sadi. 1975. Telaah
Kesusastraan Jawa Modern. Jakarta: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa
Depdiknas.
Muryanto, Sri. 2012. Ajaran Manunggaling Kawula-Gusti. Yogyakarta: Kreasi Wacana.
Nurgiyantoro,
Burhan. 2010. Teori Pengkajian Fiksi.
Yogyakarta: Gajah Mada University Press.
Poerbatjaraka, 1957. Kapustakan Jawi. Jakarta: Djambatan
Purnama, Bambang,
2012. Kesusastaan Sastra Jawa pesisiran. Surabaya:
Bintang.
Rahimsyah, MB (ed), .
Legenda dan Sejarah Lengkap Wali Songo. Surabaya:
Amanah.
Suwarni. 2013. Sastra
Jawa Pertengahan. Surabaya: Perwira Media Nusantara.
Staton,
Robert, 2012. Teori Fiksi
(diindonesiakake dening Sugihastuti lan Rossy Abi Al Irsyad). Yogyakarta:
Pustaka Pelajar.
Teew, A. 2013. Sastra
dan Ilmu Sastra. Bandung: Dunia Pustka Jaya
Wellek, Rene lan Warren, Austin. 2014. Teori Kesusastraan. Jakarta: Gramedia
Pustaka Utama
http://harmadipedia.blogspot.co.id/2013/07/suluk-linglung-sunan-kalijaga.html,
kadeleng 11 Desember 2015
Posting Komentar